Over de geschiedenis van Sint Maarten met foekepot en suikerbiet

Sint Maarten wordt elk jaar op 11 november gevierd in delen van Nederland, België, Noord-Frankrijk, plus in sommige Duitstalige gebieden, Portugal en Hongarije.

In Nederland komt de viering voor in bepaalde delen van het land. In Utrecht, waar Sint-Maarten de stadspatroon van is, is een speciaal sint-maartensberaad opgericht om de Domstad als dé stad van Sint Maarten te promoten.

Niet in iedere streek heeft de traditie even diep wortel geschoten. In Nederland wordt Sint Maarten gevierd, maar niet op alle plekken in dezelfde mate. In Limburg, West-Friesland in Noord-Holland, Kennemerland en Groningen werd in 1997 vastgesteld, dat in deze provincies de sint-maartensviering nog vrij actueel was. In de provincies Friesland, Drenthe en Noord-Brabant bleek een vermeerdering van vieringen te zijn waargenomen. In mindere mate wordt Sint Maarten gevierd in Zuid-Holland en Zeeland en in delen van Overijssel, Flevoland en Gelderland.

Koolraap, suikerbiet of pompoen

In sommige plaatsen worden optochten georganiseerd. Elders worden vreugdevuren ontstoken. Algemeen bekend en geliefd is de lampionnentocht. Deze komt het meest voor in Nederland in de noordelijke provincies plus Noord-Holland. Keuvelen wordt dat genoemd. De kinderen maken lampionnen of hollen een koolraap, suikerbiet of pompoen uit en gaan met de lichtjes langs de deuren. Daar zingen ze speciale sint-maartensliedjes en krijgen in ruil snoep of fruit. Daarbij worden kleurige lampionnen gebruikt, die vaak door de kinderen zelf gemaakt zijn. In Nederland worden deze lampionnen zelfs regelmatig tijdens schooltijd gemaakt, bijvoorbeeld in de les handenarbeid. Met name bij het vrijeschoolonderwijs is Sint Maarten een jaarlijks terugkerend feest met uitgeholde knollen, pompoenen en waxinelichtjes.

Kinderen in Amsterdam-Noord vieren Sint Maarten met lampionnen voor een deur. Bron: Collectie Archief Fotocollectie Anefo, vervaardiger Marcel Antonisse, Nationaal Archief, CCO

Foekepot

Tegenwoordig worden de lampionnen elders veelal met behulp van batterijen verlicht. Vroeger werd veel gebruikgemaakt van de foekepot om de liedjes die bij de rondgang werden gezongen te begeleiden. Een rommelpot of foekepot is een oud volksmuziekinstrument. Het instrument bestaat uit een aardewerken pot met een vlies erover gespannen. Het gebruik rond Sint Maarten werd toen ‘foekepotterij’ genoemd. Onder invloed van Halloween gaan sommige kinderen nu ook verkleed langs de deuren.

Wie was Sint Maarten?

Sint Maarten is gebaseerd op een heel oude legende. Martinus (Maarten) werd geboren in het jaar 316 na Christus in het huidige Hongarije. Hij werd door de keizer tot ridder geslagen. Hij was een zoon van een rijke koopman. Zijn ouders waren Romeinen en hij was soldaat in het leger van de Romeinse keizer. Op een zeer koude dag in de winter, toen hij met een groepje soldaten op zijn paard richting huis reed, zag Martinus een arme man zonder jas in de sneeuw zitten. De man had geen schoenen aan, hij had het erg koud en bedelde om geld zodat hij eten kon kopen. Martinus kon zijn ogen er niet voor sluiten, maar hij had geen geld voor de man. Hij stapte van zijn paard af, sneed met zijn zwaard zijn eigen mantel doormidden en gaf de arme man een helft tegen de kou. Pas daarna vervolgde Martinus zijn weg naar huis. Martinus overleed op 8 november 397 en werd op 11 november begraven. Dit is de reden dat we op 11 november Sint Maarten vieren. 

Hoe is Sint Maarten ontstaan

De eerste sint-maartensdag is afkomstig van bisschop Perpetuus van Tours (461-490). Hij stelde voor om de vastenperiode voor de Kerstmis te laten beginnen op de dag van Sint-Maarten. In 581 na Christus werd dit overgenomen door andere Frankische kerken tijdens het Synode van Mâcon. Paus Gregorius I bracht de adventsperiode van zes weken terug naar vier weken, maar liet de viering van sint-maartensdag staan. Over de ontstaansgeschiedenis van de invulling van het feest wordt veel gespeculeerd. Vaak wordt verondersteld dat het feest afstamt van het Germaans winterfeest. Anderen denken echter dat het een kerkelijke oorsprong heeft. 

Traditie

Als bedelfeest was Sint Maarten lange tijd een feest voor de armen. Rijke burgers zagen hun kinderen liever niet meedoen aan het lichtjesfeest. Pas in de jaren ’20 en ’30 van de 20e eeuw veranderde de kijk van burgers hierop. Sint Maarten werd vanaf toen juist gezien als een mooie, eigen traditie, die behouden moest worden.

Omdat 11 november na de Eerste Wereldoorlog ook de dag werd waarop deze oorlog werd herdacht, is wel geprobeerd het feest een wereldlijke lading mee te geven. Het zou dan een vredesfeest moeten zijn. Dit heeft men uiteindelijk niet doorgezet. Het feest is, vooral in Nederland, juist vrij van enige religieuze of politieke lading. 

In Nederland is het feest tijdens de 20e eeuw alleen maar populairder geworden. In steeds meer regio’s wordt viering van Sint Maarten georganiseerd. Typisch is bijvoorbeeld de geleidelijke opkomst van het gebruik in Amsterdam. Ook in de regio’s waar het feest oorspronkelijk al werd gevierd, is de traditie nog springlevend.

Speelde Sint Maarten ook een rol in de levens van uw voorouders? Leer meer over uw familiegeschiedenis door uw stamboom te bouwen en een duik te nemen in de miljarden historische gegevens op MyHeritage.

Noot over foto bovenaan: Vondelpark, lampionoptocht ter gelegenheid van Sint Maarten, 11 november 1989. Bron: Stadsarchief Amsterdam / Naam vervaardiger: Frans Busselman