Van beroep tot locatie: over de herkomst van Nederlandse achternamen

Nederland: een klein landje met een enorme culturele en historische impact. Gelegen in het hart van Noord-Europa, levert Nederland tijdens de Renaissance een aantal van de meest gerenommeerde bijdragen aan de wetenschap, filosofie en kunst. Het staat het bekend als een oase van relatieve tolerantie tijdens historische periodes van vervolging. Als stichtend lid van de EU staat Nederland vandaag de dag bekend om zijn honderden historische windmolens, uitgestrekte tulpenvelden en fietsvriendelijke steden. Wij leven in een land dat behoort tot de een van de meest geschikte plekken voor het opvoeden van kinderen.

Als u voorouderlijke familienamen heeft die uw familie met deze regio verbinden, vraagt u zich misschien af wat die familienamen betekenen. Hoe hebben ze zich ontwikkeld, en wat kunnen ze u vertellen over uw voorouders? In dit artikel onderzoeken we de gemeenschappelijke oorsprong en betekenis van Nederlandse achternamen en de historische en culturele context waarin ze zich hebben ontwikkeld.

Nederlandse achternamen na de invoering van de burgerlijke stand

Vanaf de Middeleeuwen werden er al bijnamen of achternamen gebruikt, maar ze waren toen nog niet verplicht, zoals Napoleon later zou eisen. Ook maakte niet de gehele bevolking er gebruik van: zo’n extra naam was doorgaans voor de elite. Hoewel het Napoleons initiatief van registratie zeker bedoeld was om de naamgeving in Europa te vereenvoudigen en te standaardiseren, had het een grillige start. Omdat iedereen de vrijheid had om zijn eigen achternaam te kiezen, zelfs binnen één familie, kon elke broer een andere achternaam kiezen. De inspiratie voor een achternaam kon overal vandaan worden geplukt. Typische bronnen waren unieke – en soms onflatteuze – bijnamen en eigenschappen. Ook gebruikte men een eigen patroniem of het patroniem van diens vader, een plaats van herkomst, of een beroep of positie binnen de gemeenschap of de eigen familie.

Er werden door elke gemeente registers aangelegd waarin de adaptaties van familienamen werden bijgehouden: een hele nuttige bron bij het onderzoek naar gezinnen tijdens de overgangsperiode tussen patroniemen en familienamen. Niet alle registers zijn echter bewaard gebleven. Buiten deze periode waren naamsveranderingen in Nederland uiterst zeldzaam.

Patroniemen

Een patroniem of vadersnaam is een naam die vaders aan hun kinderen geven, en luidt als “zoon van” of “dochter van”. Een voorbeeld hiervan zou ‘Jan Dirksen’ zijn, dat wil zeggen ‘Jan, zoon van Dirk’. Het achtervoegsel ‘-sen’ kon ook worden ingekort tot ‘sz’, ‘z’, ‘se’, ‘x’ en ink (bijvoorbeeld ‘Dirks’, ‘Dirkse’, ‘Dirkx’, etc.). Op dezelfde manier zou een vrouw ‘Dirksdochter’ worden genoemd, wat ‘dochter van Dirk’ betekent, maar ze zou ook de verkorte achtervoegsels ‘d’, ‘dr’, ‘s’, ‘se’, ‘sen’, ‘sens’, en ‘x’ kunnen gebruiken (bijvoorbeeld ‘Dirks’, ‘Dirkse’, ‘Dirksdr’, etc.). Het gebruik van de patroniem als een unieke identificator van een persoon is door de hele geschiedenis heen gebruikelijk. Het was effectief om te identificeren tot welke vader een persoon behoorde binnen een gemeenschap. Dit betekende echter dat de familienaam van een familie elke generatie veranderde, afhankelijk van de naam van de vader.

Patroniemen werden in Nederland gebruikt vanaf de vroege Middeleeuwen tot de Napoleontische oorlogen rond de eeuwwisseling van de 18^e op de 19^e eeuw. De Fransen vielen in 1795 ons land binnen en namen Nederland uiteindelijk in 1811 in. In die tijd begon de overheid met de verplichte registratie van geboortes, huwelijken en overlijdens en werd elk gezin van elke stand gedwongen een eigen achternaam aan te nemen. Het duurde tot 1826 voordat iedereen voldeed aan deze eis.

Het instellen van vaste familienamen maakt het nu veel minder moeilijk om families te organiseren en generatieverbanden te bewijzen. Het was ook toevallig dat de meisjesnamen van vrouwen na Napoleons tijd bijna altijd werden opgenomen in registers uit de Nederlanden. Napoleon heeft nooit geweten wat een zegen zijn archiefexpertise zou zijn voor toekomstige generaties Nederlandse genealogen.

Voorbeelden van patroniemen

• Aalderink, van Aalderink
• Aarinksen
• Adriaansen
• Andriessen
• Arendsen
• Bastiaansen
• Berendsen
• Blom
• Dirkse
• Driessen
• Evers
• Fransen, Franssen
• Gerritsen
• Grijp (van Grimbert)
• Hendriks
• Hermans
• Jacobs
• Jansen, Janssen
• Lips, Lippens (van Filips)
• Maes (< Thomaes)
• Martens
• Naessens (van Ignatius)
• Nijs (van Dionysius)
• Oste (van Otto)
• Peters, Peeters
• Sanders
• Scholten
• Willems
• Willemsen
• Wolters

Metroniemen

Naast patroniemen bestaan er ook metroniemen: namen die van de moedersnaam zijn overgenomen. Het woordje ‘Ver’ kan een indicatie zijn hiervan: dit is een verkorting van vrouw of vrouwe. Veel gebruikte vormen van metroniemen zijn moedersnaam + ‘en’ (‘Mariën’), ‘van’ + moedersnaam (van Lysebetten) en ‘ver’ + moedersnaam (‘Verbelen’).  Maar ook een naam als ‘Bijl’ kan afgeleid zijn van bijvoorbeeld ‘Sybilla’, of ‘Jut’ van ‘Judith’.

Voorbeelden van metroniemen

• Aafjes
• Aagtjens
• Beelen, Belen
• Bijl, Byl, Byl(l)e, Beils, Beyl(s), Byls, Bijls
• Cleiren
• Hillegonds, Hillegonde
• Jut, Jutte
• Leijten, Luijten, Luitgard, Luyts
• Lentin
• Keunen, Coenen
• Mariën
• Metten
• Neeske(n)s
• Siborg(h)s, Sieborgs, Ci(e)borgs, Sibourg, Cibour, Cibos
• Sillen, Sillekens, Silleman
• Toria
• Truyens
• Verbelen
• Verellen
• Verhulst
• Verleyen

Op de website van de CBG FamilienamenBank staat een alinea geschreven over de naamgeving van tot slaaf gemaakte mensen na de afschaffing van de slavernij. Hun naamgeving wordt voornamelijk gelinkt aan moedersnamen: “Slaven hadden geen familienaam, zoals uit deze registers (de slavenregisters) duidelijk wordt. In de dagelijkse omgang bestond de gewoonte kinderen te identificeren in combinatie met hun moedersnaam zoals ‘Maria van Martha’ of ‘Anna Anthonia van Francisca’. Naderhand zien we hoe deze gewoonte gestandaardiseerd werd door kinderen bij de burgerlijke stand in te schrijven met als familienaam de voornaam van de moeder. Daarom bestaan ook tegenwoordig nog naar verhouding veel meisjesnamen als familienaam, bij voorbeeld Elisabeth, Eleonora, Felipa, Maria, Martha, Martina of Petrona. (…) Hoewel tijdens de gehele negentiende eeuw geen eenheid in het spellen van namen bestond, tonen de notariële protocollen na 1863 hoe verwarrend de nieuwe naamgeving voor de voormalige slaven geweest moet zijn. Veel van de vrijgemaakten wisten natuurlijk heel goed wie hun moeder was, sommigen wisten ook wie hun vader was. Dat bij de naamgeving in 1863 in sommige gevallen absoluut willekeurig te werk was gegaan, blijkt uit akten die na het jaar 1863 zijn opgesteld. In deze schriftstukken kunnen we bij voorbeeld lezen: ‘Maria Abad zich noemende Isabelle Evertsz’, ‘Maria Agnes zich noemende Maria Ignees Lopez’, (…) ‘Cathalina Martha zich noemende Carolina Maduro’ (…)”

Hieruit wordt duidelijk dat het kunnen terugvinden van een familienaam een voorrecht is. Veel mensen wiens voorouders hebben geleden onder de slavernij kunnen maar in beperkte lijnen terugvinden waar hun naam vandaan komt omdat het slecht, verwarrend of helemaal niet is bijgehouden.

Toenaam

Een toenaam, ofwel een eigenschaps- of bijnaam, was een naamvorm die veel in de Middeleeuwen werd gebruikt. De naam is een verwijzing naar een herkenbaar fysiek of innerlijk kenmerk van iemand, waardoor mensen met een identieke voornaam makkelijker uit elkaar waren te houden. Een aantal uiterlijke voorbeelden zijn ‘De Groot’, ‘De Kleine’, ‘Baardman’, ‘De Kromme’ en ‘van Lievenoogen’. Ook haarkleuren waren een grote bron van inspiratie: ‘Swarts’, ‘De Rooij’. Innerlijke toenamen zijn ‘De Goede’, ‘De Wilde’, ‘Boosman’. Soms werden mensen met dieren en hun eigenschappen vergeleken, wat resulteerde in namen als ‘Valk’, ‘van Os’ en ‘De Leeuw’.

Een toenaam is dus een ontzettend persoonlijke familienaam! Het geeft een stukje inzicht in de karakteristieken van een ver familielid die leefde rond de Middeleeuwen, en misschien geeft het zelfs wel een verklaring voor bepaalde trekjes in de familie.

Voorbeelden van toenamen

• Baardman
• Boosman
• De Bruin, De Bruijn, De Bruyn
• De Goede
• De Groot
• De Haan
• De Haas
• De Jonge
• De Korte, Kortman
• De Kromme
• De Lange
• De Leeuw
• De Oude
• De Roode, De Rooij
• De Vos
• De Wilde
• De Wit
• Eenoog
• Goedhart
• Mol
• Pauw
• Platvoet
• Spillebeen
• Swart
• Valk
• Van Lievenoogen
• Van Os
• Vink
• Zeldenrust
• Zwarts

Zinwoordnamen

Een subcategorie van de toenaam is de zinwoordnaam, een naamsoort die vooral uit Zuid-Holland stamt. De zinwoordnaam beschrijft iemands karakter in een zinsvorm. Denk bijvoorbeeld aan ‘Zeldenthuis’, ‘Naaktgeboren’, ‘De Kwaadsteniet’ en ‘Zondervan’.

Voorbeelden van zinwoordnamen

• De Kwaadsteniet
• Kijk in de Vegte
• Lachniet
• Leeflang
• Melief
• Mooiweer
• Naaktgeboren
• Snijdood
• Zeldenthuis
• Zondervan

Vondelingennamen

Ook vondelingennamen vallen onder de toenaam. Vondelingen werden veelal genoemd naar de omstandigheden waarin ze werden gevonden, gezien alle andere context ontbrak. ‘Verschueren’, ‘Van de Vondeling’, ‘Bijdam’, ‘Egelantier’, ‘Winters’, ‘De Schreeuwer’, ‘Maandag’ (en alle andere dagen van de week). Zelfs ‘Onbekend’ en ‘Naamloos’ worden gebruikt.

Voorbeelden van vondelingennamen

• Bijdam
• De Schreeuwer
• Egelantier
• Groen
• Maandag, Dinsdag etc
• Prins
• Verschueren
• Vondeling, van de Vondeling
• Winters
• Zomer

Toponiemen

U had het waarschijnlijk al geraden: een toponiem is een naam die verbonden is aan een plaats, en wordt ook wel als geografische naam aangeduid. Hiervoor gebruikte men namen van steden, dorpen, gebieden – maar ook rivieren, dammen, bruggen, bossen, etc. Zelfs boerderijen en burchten kwamen aan bod.

Tijdens de Industriële Revolutie trokken veel mensen uit verschillende gebieden naar, onder andere, Amsterdam, wegens al het fabriekswerk dat steeds meer beschikbaar werd. Veel familienamen in Amsterdam zijn afkomstig uit andere gebieden, zoals Vlaanderen, Friesland en Duitsland.

In Utrecht vormden plaatsnamen en geografische kenmerken vaak de basis van familienamen: denk aan ‘van Doorn’, ‘van Schaik’, ‘van Vliet’ en ‘van den Brink’. In Zeeland gebruikte men voornamelijk Vlaamse en Hugenootse achternamen, en verder kwamen er Nederlandse vertalingen van Franse of Duitse achternamen voor in de grotere steden van Zuid-Holland.

Geboorteakte van Willem Johannes van Doorn uit de collectie Leiden Geboorteregisters, 1810-1913 [Bron: MyHeritage]

Het toponiem deelt zich op in twee categorieën: de herkomstnaam en de adresnaam. Herkomstnamen hebben te maken met iemands afkomst waarbij vooral landen, steden en regio’s als uitgangspunt werden genomen (‘Noort’). Adresnamen vallen terug op iemands woonplaats: hier werden beekjes, bossen en velden voor gebruikt (‘van der Plas’). In Vlaanderen, Brabant en Oost-Nederland ontleende men nog wel eens hun naam aan herbergen, kastelen en boerderijen waar ze woonden of werkten.

Toponiemen gaan vaak gepaard met het woordje ‘van’: ‘van Duin’, ‘van Vliet’, ‘van den Akker’, ‘van Rijn’, ‘van den Berg’. Dit korte woordje was een manier om naar hoge komaf te refereren. De naam ‘Van den Beuck’ bevatte bijvoorbeeld meer status dan ‘Beukelaar’.

Voorbeelden van herkomstnamen

• Den Duyts
• De Vries
• Maas
• Muiden
• Noort
• Van Berkel
• Van Doorn
• Van Essen
• Van Rijn
• Van Schaik

Kaart van Zuid-Holland uit 1848 [Bron: Nationaal Archief]

Voorbeelden van adresnamen

• Besselink, Besseling, Besselsen
• Beukelaar
• Bos, Bosman
• Bosch, van den Bosch
• Buitink
• Hoekstra
• Hofman
• Kapel(le)
• Maas
• Steenbergen
• Van Beek
• Van Dam
• Van de Akker, van den Akker
• Van de Brink, van den Brink
• Van de Pol, van der Pol, van den Pol
• Van de Velde(n), van den Velde(n), van der Velde(n)
• Van de Ven, van der Ven
• Van de Wal, van der Wal
• van den Berg, van de Berg, van der Berg
• Van den Beuck
• Van den Broek
• Van den Heuvel
• Van der Heijden, van der Heyden
• Van der Horst
• Van der Laan
• Van der Linden
• van der Meer, van de Meer
• Van der Meulen
• Van der Plas
• Van Dijk, Dijkstra
• Van Dongen
• Van Doorn
• Van Leeuwen
• Van Loon
• Van Steenbeek
• Van Veen, Van de Veen, van der Veen, Veenstra
• Van Vliet
• Van Wijk
• Verbeek
• Verhoeven
• Vermeulen
• Vos

Beroepsnamen

Beroepsnamen zijn vrijwel direct afgeleid van het werk dat men deed, hun dagelijkse tijdbesteding (heel gevat: ‘Burger’) of de positie die men bekleedde. ‘Schilder’, ‘Bakker’, ‘Kleermaker’, ‘De Ruijter’ en ‘Pastoor’ zijn daar allemaal voorbeelden van. Maar er is ook een indirectere vorm waarbij beroepsnamen niet de functie zelf, maar een voorwerp of kenmerk ervan beschrijven. Dit heet een metonymische beroepsnaam. Bijvoorbeeld ‘van Houten’, of ‘Kleerebezem’.

Voorbeelden van beroepsnamen

• Bakker
• Beenhakker
• Boer, de Boer
• Brouwer
• Burger, Burgers
• De Graaf
• De Ridder
• De Ruiter, de Ruijter
• Dekker
• Hakker, Hakkert, Houthakker
• Huisman
• Jonker
• Kleerebezem
• Kleermaker
• Knaap
• Kok
• Kolenbrander, Colenbrander
• Koning, de Koning
• Koopman, Koopmans
• Koster
• Kramer
• Kuiper, Kuipers
• Meyer, Meijer
• Molenaar
• Mulder
• Pastoor
• Post, Postma
• Prins
• Rademaker
• Schilder
• Schipper, Schippers
• Schouten
• Schutter
• Smeets
• Smit, Smits
• Steenbakkers
• Timmermans
• Van de Poort, De Poorter
• Van der Smeede
• Van Houten
• Visser
• Wenneker (wannenvlechter)
• Zeemans

Een vissersechtpaar in Urk, 1968 (bron: Nationaal Archief). ‘Visser’ is een veelvoorkomende beroepsnaam in Nederland.

Voorbeelden van metonymische beroepsnamen 

• Appel
• Balk
• Brood
• Bijl
• Haring
• Hoefijzer
• Honing
• IJzer
• Kleerebezem
• Knijf (dolk)
• Koek
• Kool
• Kwast
• Mostert
• Olij (olie)
• Pot
• Spaak, Speek
• Steen
• Trommel
• Van Houten
• Vis

Vermelding van Gerrit Mosterd en Keetje Mosterd in de doopakte van Apolonia Mosterd in de collectie Leidse Dopen 1600-1825, d.d. 5 oktober 1801 (bron: MyHeritage)

Voorvoegsels

Nederlandse achternamen op basis van locaties bevatten meestal voorvoegsels als ‘de’, ‘van’, ‘van der’, ‘van den’, ‘of te’, ‘ter’, ‘ten’. Vaak was het zo dat wanneer een Nederlandse immigrant naar een ander land af reisde, deze voorvoegsels op één hoop werden gegooid met de achternaam. Zo werd ‘Van der Hof’ bijvoorbeeld ‘Vanderhof’ in een Engelstalig land. Omdat deze voorvoegsels niet worden beschouwd als onderdeel van de eigenlijke achternaam van een Nederlander, negeren sommige genealogische databanken vaak voorvoegsels. Het is dus belangrijk om in een database uit de Verenigde Staten te zoeken naar alle versies van ‘Vanderhof’ (inclusief fonetisch* vergelijkbare spellingsvarianten). Een database uit Nederland zou echter alleen verwijzen naar deze achternaam als ‘Hof’, waarbij de voorvoegsels buiten beschouwing worden gelaten. Eén enkele achternaam kan dus vaak worden gevonden onder veel verschillende spellingen in verschillende documenten.

In veel Nederlandse provincies waren er voor- of achtervoegsels die alleen in dat gebied voorkwamen. Dit kan het gemakkelijker maken om de provincie of het gebied van herkomst van uw voorouder te vinden. De volgende tabel bevat deze regio-specifieke namen.

Voorbeelden van familienamen met voorvoegsels, gebaseerd op Nederlandse provincies of regio’s

• ten Bokkel
• ten Broek
• ter Horst
• Klein Rooseboom
• Groot Rooseboom
• de Groot,
• van der Meer
• van der Kolk

Voorbeelden van familienamen met dergelijke achtervoegsels

• Aardsma
• Abbink
• Abelsons
• Boomsma
• Brink
• Danielsz
• de Bakker
• Decker
• Gerritsen
• Gouswaert
• Jansz
• Kortschot
• Rodemaker
• ter Horst
• van Cruijningen
• Veenhuis
• Veneklasen

*”Fonetisch”: een woord schrijven zoals je het uitspreekt, bijvoorbeeld ‘trottwaar’ in plaats van ‘trottoir’.

Databanken met Nederlandse achternamen

MyHeritage heeft een grote, doorzoekbare database met onder meer een een schat aan historische gegevens uit Nederland met onder andere volkstellingen,  geboorte-, huwelijk- en overlijdensgegevens, kranten en notariële akten. Met de diverse collecties uit Nederland en archieven die teruggaan tot de 16e eeuw, zult u ongetwijfeld een aantal bijzondere familie-historische ontdekkingen doen.

Bezoek nu onze historische collecties om alle gegevens van MyHeritage te bekijken.

Het Meertens Instituut in Amsterdam heeft enkele jaren geleden een database aangelegd met ongeveer 320.000 Nederlandse achternamen, inclusief informatie over hun betekenis en herkomst. Tegenwoordig wordt deze database onderhouden (en nog steeds uitgebreid) door het Centraal Bureau voor Genealogie in Den Haag.

De database is doorzoekbaar in het Nederlands of Engels. Typ uw Nederlandse achternaam in de zoekbalk om de betekenis van de achternaam te weten te komen.

Als u er klaar voor bent om uw Nederlandse erfgoed te verkennen, is er geen beter moment dan nu. Met een goed begrip van de oorsprong van uw Nederlandse achternaam en uw naamgeving, bent u klaar om te beginnen met het onderzoeken van uw eigen familieverhaal.