The Apprentice of Buchenwald: Een verhaal over overleven, triomf en familieliefde
De laatste keer dat Oren Schneider zijn favoriete grootvader van moederskant Alexander Ruziak zag, deed de bejaarde man, die toen 92 jaar oud was, een opmerkelijk verzoek.
Zolang Oren zich kon herinneren had zijn grootvader onverbloemd de ongelooflijke details gedeeld over hoe hij de wreedheden van de Holocaust had overleefd. Voor Oren was het belang van het levensverhaal van zijn grootvader overduidelijk, maar Alexander wist niet zeker of het ook voor de rest van de wereld interessant zou zijn. Maar in het voorjaar van 2019 vroeg Alexander zijn kleinzoon, voor de allereerste keer, om zijn verhaal te delen.
En zodoende, op het hoogtepunt van de COVID-19 pandemie, opgesloten in zijn huis in Brooklyn, is dat precies wat Oren deed. Hij onttrok zich aan de chaos van de buitenwereld en verdiepte zich in de verhalen waarmee hij was opgegroeid. Meer dan een jaar lang weefde hij het verhaal van zijn grootvader – inclusief uitgebreid familie historisch onderzoek via MyHeritage – in een prachtig boek, The Apprentice of Buchenwald: The True Story of the Teenage Boy Who Sabotaged Hitler’s War Machine.
Zoals de titel al aangeeft, is één van de hoogtepunten van het verhaal de verbazingwekkende aaneenschakeling van gebeurtenissen die ertoe leidde dat de 17-jarige Alexander deel uitmaakte van een grootschalig complot tegen het Nazi leger. Alexander en zijn vader, Solomon, worden gevangen genomen en naar Buchenwald gestuurd, het grootste van alle Duitse concentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De twee hebben een sterke band en overleven moedig talrijke incidenten van ernstig geweld en gruwelijke, onmenselijke omstandigheden. Dankzij een combinatie van wijselijk gegrepen kansen en puur geluk winnen ze het vertrouwen van een hooggeplaatste Duitser en krijgt Alexander de opdracht te werken in een Duitse wapenfabriek voor slavenarbeid. Daar sluit hij zich in het geheim aan bij Sovjet krijgsgevangenen om Mauser 337 aanvalsgeweren te saboteren, de door het Duitse leger meest gebruikte wapens. Dit is slechts één van de fascinerende wendingen in de historische memoires van Schneider, waarvan de plot zich uitstrekt van het 19de-eeuwse Slowakije tot de 21ste-eeuwse VS en Israël.
“ Luister naar me. Als we ons de komende uren niet verstandig gedragen, zal de kou ons doden. We moeten slapen en tegelijkertijd zorgen dat we niet bevriezen in de sneeuw.”
“Hoe pakken we dat aan?”
“ We slapen beurtelings op de houten plaat. Degene die wakker is moet voortdurend over het lichaam van de slapende persoon wrijven, van top tot teen, zodat we allebei niet bevriezen. Het is van levensbelang dat je tijdens je beurt niet in slaap valt, anders veranderen we allebei in ijspegels.…”
Het was een lange nacht. We wisselden die nacht drie keer van rol, waarbij we elk twee keer sliepen. Mijn laatste beurt was veel minder stressvol en ik voelde mijn hartslag tot rust komen.
Ik keek om me heen terwijl mijn handen over zijn lichaam wreven. Het leek alsof, behalve ik, alleen de bewakers op de omringende wachttorens wakker waren, het hele kamp en de aangrenzende natuur waren stil.
(Fragment uit The Apprentice of Buchenwald)
Oren Schneider en zijn grootvader Alexander Ruziak, 2019
Oren zegt dat het een universeel en tijdloos verhaal is, “dat de eenzaamheid en willekeur van de strijd van een individu tegen een kwaad van immense proporties weergeeft.”
Toch is het ook een verhaal over liefde: de liefde van een vader en zoon die kracht putten uit hun hechte band terwijl ze samen de wreedheden van de Holocaust onder ogen zagen; en de liefde tussen een grootvader en de kleinzoon die zich genoodzaakt voelde zijn ongelooflijke verhaal te delen.
De kracht van het boek ligt niet alleen in de belangrijke, fascinerende en levendig gedetailleerde inhoud, maar ook in de kwaliteit en het invoelingsvermogen van de schrijfstijl van Oren, die zijn enorme liefde en respect voor zijn grootvader weerspiegelt.
Opgegroeid met de verhalen van zijn grootvader
Het leven van Oren zelf is niet zonder slag of stoot verlopen. Hij was pas 15 maanden oud toen zijn vader, Menachem, een gevechtspiloot, in het voorjaar van 1976 stierf. Tijdens een geplande trainingsvlucht botste hij in de lucht op een gevechtsvliegtuig dat terugkeerde van een missie. Menachem was pas 23, en zijn vrouw Maya ook. Op het moment van het ongeval was ze zwanger en twee maanden later beviel ze van het zusje van Oren, Michal, precies op de verjaardag van haar overleden man.
De moeder van Oren, Maya, bleef alleen achter met twee baby’s, en Oren zegt dat ze het verlies nooit helemaal te boven is gekomen. Op dat moment stapte de vader van Maya, Alexander, “in de rol van vader en opvoeder”, zoals Oren schrijft in de inleiding van het boek. “Mijn grootvader, die het concentratiekamp overleefde, begon zijn verhalen over het gevangen zitten in de Tweede Wereldoorlog en het overleven van concentratiekampen met mij te delen toen ik vijf was. Het jaar was 1980. Elke vrijdagmiddag, naast elkaar liggend op het grote bed van mijn grootouders, legde hij weer een nieuwe laag bloot, zorgde hij dat er emoties naar boven kwamen en onthulde weer een pijnlijke herinnering. Details van het dagelijks leven in het concentratiekamp Buchenwald, alledaagse beschrijvingen van de werkdag van een dwangarbeider in een wapenfabriek, en verhalen over ooms en tantes die stierven in de gaskamers werden net zo vaak besproken als de laatste stand van de voetbalcompetitie of de stijgende inflatie in de Israëlische economie.”
Maya en Menachem Schneider, met Oren als baby, 1975
Oren begon al op jonge leeftijd de verhalen van zijn grootvader te documenteren, met behulp van oude opnameapparatuur en slaagde er zelfs in een getuigenis op te nemen van zijn overgrootmoeder, Irena, de moeder van Alexander – die op dat moment meer dan 100 jaar oud was, “maar nog steeds scherp van geest”.
Behalve over de Holocaust leerde Oren over het gezinsleven in de vele jaren voor de Tweede Wereldoorlog, in Sečovce, het kleine Slowaakse (toen Tsjechoslowaakse) stadje waar Alexander in 1927 werd geboren. De familie, die vroeger Rosenberg heette, was zeer gerenommeerd en sterk verbonden met alle machtscentra. Dat alles stortte in met de opkomst van Nazi-Duitsland.
Alexander en zijn vrouw Judith in Košice, Slowakije, 1948.
Je beschrijft het verhaal als een “feel-good verhaal,”; een verrassende omschrijving voor een verhaal dat voornamelijk over de Holocaust gaat.
“Dankzij mijn grootvader ken ik geen andere manier om naar de wereld te kijken. Dit verhaal toont hoe een 17-jarige tiener de innerlijke kracht vindt om te vechten en te winnen, tegen alle verwachtingen in. Soms is het verhaal zelfs grappig. Dit is de bezieling van mijn grootvader. Zelfs in de allergrootste duisternis moet er licht zijn. Er is geen kwaad zonder goed. Er is geen andere manier dan je te richten op wat goed is in het leven, om je te ontwikkelen, vooruit te komen en kracht te putten. Ik denk dat het zelfs lichamelijk vereist is.
“ Een jongen in Netanya die op 3-jarige leeftijd Kaddisj [het Joodse gebed voor de doden] opzegt bij het graf van zijn vader op de militaire begraafplaats klinkt niet als een vrolijk begin van het leven. De overheersing van rouw in het Israëlische leven, de samenleving en de cultuur viel me zwaar. Begraafplaatsen en herdenkingsdiensten werden een deel van mijn leven vanaf mijn peuterjaren en door mijn hele jeugd en volwassenheid heen. Het standpunt van mijn grootvader was heel anders. Hij stond erop het leven op een optimistische manier te bekijken en dat deed ik ook. ‘Positief denken’ was zijn mantra. Toen hij me op zeer jonge leeftijd blootstelde aan zijn verhalen, vertelde hij deze niet vanuit het perspectief van een slachtoffer. Het waren verhalen van omgaan met het leven, van nooit opgeven. Verhalen van een held.”
De familie Schneider: Oren en zijn vrouw Sharon met dochters Rio (rechts) en Ruby
Oren groeide op in Netanya, een stad in Israël aan de Middellandse Zee. Hij behaalde een LL.B. en B.A. in economie aan de Tel Aviv University, en een M.B.A. aan de Columbia University Business School. Na het mede oprichten van en werken bij verschillende techbedrijven, heeft Oren Adama Partners helpen oprichten, een venture firma in de edelstenen- en sieradenindustrie. Hij is ook de CEO van CIRCA, een handelsplatform voor tweedehands luxegoederen. De afgelopen 18 jaar was zijn leven in de VS verankerd en tegenwoordig woont hij in Brooklyn met zijn vrouw Sharon en twee dochters Rio (14) en Ruby (9).
De herinneringen verweven tot een boek
De enige persoon die het manuscript van het boek las, was de toen 12-jarige Rio. “Zij was mijn hulpje gedurende het jaar dat ik aan het boek werkte”, zegt Oren trots. “Haar woordenschat is even omvangrijk en ruim als die van mij, ze heeft uitstekende taalvaardigheden, en leest veel, vooral boeken voor jongvolwassenen over het leven van andere tieners met verschillende achtergronden. Ze houdt ook van zingen en podiumkunsten en droomt ervan om naar Broadway te gaan.”
Hoewel Alexander en Irena hem alles vertelden wat ze zich herinnerden, heeft Oren toch het gevoel dat zijn familiegeschiedenis slechts eenzijdig is. “Families van Holocaust overlevenden zijn overwegend kleine families, zoals die van mij. Hechte families. Eendimensionale families”, lacht hij.
“Twee of drie vertegenwoordigers per generatie van elke kant, een groot gebrek aan informatie over het verleden, niemand weet of wil veel vertellen over wat er in voorgaande jaren is gebeurd. Ik verlangde steeds meer te weten te komen over de familie. Ik voelde de behoefte om uit te zoeken welke andere takken onze stamboom omvat die ik niet ken, naast de kleine en bescheiden tak van mijn directe familie. Er was niemand die me het volume en de omvang van ons familieverhaal kon geven.
“Ik werd 15 jaar geleden lid van MyHeritage en alleen dankzij het stamboomonderzoek in MyHeritage ontdekte ik de ontbrekende aspecten en was verbaasd prachtige clans van de familie te vinden in Ohio, West Virginia, Californië en New York. Afstammelingen van de ooms van Alexander. De 3 broers van Solomon, die jaren voor de oorlog Slowakije verlieten voor de VS. Solomon had ook 4 zussen, maar slechts één overleefde de oorlog.
Een tak van de familie van Solomon Rosenberg, herontdekt door Oren. 3 broers verlieten Slowakije voor de oorlog naar de VS en 3 zussen kwamen om tijdens de Holocaust. Eén zus overleefde de oorlog en emigreerde net als Solomon naar Israël.
Aan de hand van het stamboomonderzoek van Oren werden “de fragmenten van de herinneringen van mijn grootvader gekoppeld aan documenten en namen en generaties. Ik vertelde hem altijd over mijn ontdekkingen en toonde hem hoe onze stamboom dikker en groter wordt. Het was een prachtige manier om herinneringen op te roepen en grote delen van het verhaal die nog ontbraken aan te vullen. Mijn grootvader heeft bijzondere familieleden, ze lijken en klinken precies op hem en hij zou er veel plezier aan beleven hen te leren kennen. Ik houd contact met velen van hen, en eens per maand komen we samen op Zoom om bij te praten.”
Is hij iemand van hen in het verleden al eens tegengekomen?
“ Hij ontmoette eerder een paar van hen, maar omdat hij ervoor koos, of het leven voor hem koos, om in Israël te wonen evolueerde het niet tot een relatie. Het deed hem misschien pijn om te zien wat er gebeurd zou zijn als zijn familie ook naar de VS was vertrokken. Die gedachte hield mij ook bezig.”
Wat vond hij van je verhuizing naar de VS.?
“Hoewel de afstand en de onregelmatigheid van de ontmoetingen hem natuurlijk verdriet deden, maakte ons besluit hem heel gelukkig. Hij was een realist en als overlevende vond hij dat het verkeerd was om nu alles op één hoop te gooien en dat het belangrijk was om ook in de VS invloed te hebben. Van jongs af aan moedigde hij me aan om de wereld te verkennen en me zelfverzekerd te voelen bij het nemen van alle beslissingen over mijn levenspad.
“Eén oorlog was meer dan genoeg voor hem. Hij wilde een vredig leven leiden in de VS, maar mijn grootmoeder, Judith, stond erop naar Israël te emigreren. Zijn grote liefde voor haar maakte dat hij de Amerikaanse droom opgaf, in plaats daarvan naar Israël kwam en nog een andere oorlog vocht, de Israëlische Onafhankelijkheidsoorlog, nog geen 3 jaar nadat hij ternauwernood Buchenwald had overleefd.”
Terwijl Oren in Brooklyn aan de laatste concepten van het boek werkte, blies zijn grootvader Alexander een halve wereld verder, in Israël, in quarantaine en gescheiden van al zijn dierbaren zijn laatste adem uit. Maar Oren wist tenminste dat hij voldeed aan het verzoek dat zijn grootvader hem deed tijdens hun laatste bezoek, toen Oren in 2019 in Israël was.
The Apprentice of Buchenwald is een eerbetoon aan de liefde van Oren voor de grootvader die hem heeft opgevoed. In die geest opent het boek als volgt:
“Aan mijn geliefde grootvader Alexander, hierbij vervul ik je laatste wens; je wonden en offers zijn diep in mij gekerfd; je levensfilosofie heeft mij gemaakt tot de optimist die ik ben.”
The Apprentice of Buchenwald debuteert op Internationale Holocaust Herdenkingsdag, 27 januari 2023 bij Amsterdam Publishers. Het is te koop bij onder andere Amazon, Barnes & Noble, en Book Depository (dat wereldwijd gratis verzending biedt).
De Hebreeuwse editie van het boek wordt in april 2023 uitgebracht door de grote Israëlische uitgeverij Kinneret-Zmora-Bitan Dvir.
