Roofkunstmysterie opgelost door genealogisch speurwerk

Dit is een verhaal over genealogie op zijn best; een verhaal over het terugbezorgen van familie-erfstukken aan erfgenamen die niet van het bestaan ervan wisten of niet wisten dat ze er de rechtmatige eigenaar van waren.

De 73-jarige Laurie Greene uit de Verenigde Staten kon haar oren niet geloven toen ze onlangs een telefoontje van MyHeritage kreeg. Tijdens het gesprek werd ze verrast door het nieuws dat ze als levende nabestaande en rechtmatige erfgename van de beroemde Nederlands-Joodse kunstschilder Mommie Schwarz 133 tekeningen kon opeisen, die van haar oudoom waren gestolen.

Het achtergrondverhaal

MyHeritage heeft als bedrijf een geschiedenis van het terugbezorgen van tijdens de Tweede Wereldoorlog in beslag genomen bezittingen aan hun rechtmatige eigenaren. Een van de drijvende krachten achter ons bedrijf is positief bijdragen, met name door het wereldwijd uitvoeren van maatschappelijke projecten.

In 2014 werd Gilad Japhet, de CEO en oprichter van MyHeritage, met een interessant verzoek benaderd door Doreen Carvajal, een journaliste van de New York Times. Ze had het op zich genomen om door de nazi’s gestolen roofkunst terug te bezorgen aan de rechtmatige eigenaren. Momenteel stellen 57 Franse musea meer dan 2000 niet-opgeëiste kunstwerken tentoon, die tegenwoordig miljarden euro’s waard zijn. De musea hadden de erfgenamen en rechtmatige eigenaren van de werken niet kunnen vinden. Doreen wilde hier verandering in brengen en schakelde Gilad in om haar te helpen. Hij ging op zoek naar de erfgenamen voor vier schilderijen uit de roofkunstcollectie. Ze begonnen met beroemde schilderijen met herkomstgegevens die aantoonden wie voor de Tweede Wereldoorlog de eigenaren waren geweest. Met behulp van MyHeritage en andere onlinedatabases traceerde hij de nabestaanden en achterhaalde hij de verborgen verhalen.

Wat begon als een interessante uitdaging, mondde uit in een onverwacht avontuur voor Gilad, die stuitte op intriges, complotten en – helaas – tragedies waarmee de familiegeschiedenis van meerdere generaties was doortrokken. Hij spoorde erfgenamen op voor alle vier de schilderijen waar hij onderzoek naar had gedaan. De rechtmatige eigenaren hebben sindsdien hun claims ingediend bij de Franse staat. Hij heeft geholpen om kostbare en uiterst waardevolle erfstukken aan die families terug te geven en schonk hun daarmee een verloren en belangrijk deel van hun familiegeschiedenis terug. Het verhaal van Doreen Carvajal haalde de voorpagina van het kunstkatern van de New York Times.

De Nederlandse Museumvereniging

In oktober 2018 publiceerde de Nederlandse Museumvereniging haar bevindingen over een interne audit door Nederlandse musea om vast te stellen welke kunstwerken in hun collecties vermoedelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog door nazi’s van hun Joodse eigenaren waren gestolen. Er werden tijdens de audit in totaal 170 dubieus verkregen kunstvoorwerpen ontdekt, waaronder tekeningen, schilderijen, beeldhouwwerken en andere objecten.

Tot de kunstwerken in kwestie behoorden werken van de bekende Belgische kunstenaar Eugène Joseph Verboeckhoven en de Nederlands-Joodse schilder Mommie Schwarz. De stukken bevinden zich in de collecties van 42 Nederlandse musea, waaronder het Rijksmuseum en het Stedelijk Museum in Amsterdam en Museum Kranenburgh in Bergen.

Zoeken naar nazaten

Geïntrigeerd door deze nieuwe aanwijzingen ging MyHeritage op zoek naar nog levende nakomelingen, die de wettelijke erfgenamen zijn van de oorspronkelijke eigenaren van de gestolen kunst. Door onze eerdere successen in het herenigen van gezinnen met verloren kunstwerken, waren we ervan overtuigd dat we hetzelfde met de Nederlandse kunstvoorwerpen konden bereiken.

Nadat Gilad de lijst met 170 gestolen kunstvoorwerpen had bekeken, bleef hij de hele nacht doorwerken aan verder onderzoek. Hij kon niet rusten voordat hij de kunstwerken in kaart had gebracht waarvoor de kans groot was dat er nog levende erfgenamen aanspraak op konden maken. Vervolgens heeft hij de nazaten van Samuel (Mommie) Schwarz opgespoord en het project aan het onderzoeksteam van MyHeritage overgedragen.

Het onderzoeksteam begon met het onderzoeken van alle kunstwerken met opschriften en een bekende oorspronkelijke eigenaar. Met behulp van MyHeritage SuperSearch, dat miljoenen stambomen en miljarden historische gegevens uit de hele wereld bevat, waren ze in staat om door middel van reverse engineering het nageslacht van de oorspronkelijke eigenaren te vinden. Het team nam contact op met de nakomelingen, informeerde hen over de opgespoorde kunst en over hun rechten. Sommigen onder hen hadden geen idee dat ze met die voorouder verwant waren of dat ze de enige levende afstammeling waren. De familieleden konden er vervolgens voor kiezen om een claim in te dienen om het in beslag genomen kunstwerk weer in de familie te krijgen.

Eindelijk rechtvaardigheid

Dit proces heeft ertoe geleid dat het MyHeritage-team wereldwijd met nakomelingen heeft gebeld, waaronder met Laurie Greene. De Nederlandse kunstschilder Mommie Schwarz was haar oudoom, de broer van haar grootvader.

Laurie had bij Yad Vashem een getuigenis afgelegd over familieleden die in de Holocaust waren omgekomen, onder wie haar oudoom, over wie ze in 1995 een getuigenis indiende. Daar noemde ze Mommie als een beroemd kunstenaar in Nederland.

Mommie werd op 28 juli 1876 als Samuel Schwarz geboren in Zutphen. In 1920 trouwde hij met de kunstenares Else Berg. Het echtpaar woonde in Amsterdam en reisde vaak. Hun werk behoort tot de Bergense School. Mommie schiep met name veel havengezichten, landschappen, portretten en stillevens.

De gemeente Bergen is eigenaar van de tekening “Dubrovnik” en 132 andere schetsen en tekeningen van de hand van Mommie. Deze werken zijn in 1969 door de gemeente aangekocht, maar het is niet duidelijk van wie ze werden gekocht en hoe ze uit het bezit van Schwarz zijn geraakt.

Na het uitbreken van de oorlog zijn Mommie en zijn vrouw ondergedoken in Baambrugge. Later besloten ze terug te keren naar hun huis aan het Sarphatipark in Amsterdam. Daar werden ze op 12 november 1942 opgepakt en via Westerbork op transport naar Auschwitz gezet. Ze werden daar direct na aankomst geëxecuteerd. Mommie heeft tijdens de oorlog enkele werken in bewaring gegeven, maar deze 133 schetsen behoorden daar niet toe. Het is dan ook niet duidelijk hoe deze schetsen in andere handen zijn geraakt.

Als rechtmatige erfgenaam komt Laurie nu in aanmerking voor alle 133 tekeningen die haar oudoom waren ontnomen.

Laurie was erg emotioneel toen ze het nieuws ontving:

“Ik ga mijn uiterste best doen om deze kunst terug te vorderen. Ik vind het geweldig dat MyHeritage proactief en vrijwillig heeft geholpen om dit mogelijk te maken. Dat deze kunst na zoveel jaren in onze familie terugkeert, is een kwestie van rechtvaardigheid.”

Veel verhalen wachten nog op hun ontdekking, maar de boodschap is duidelijk: de informatie is beschikbaar en het is aan ons om het verleden te ontsluieren en de verhalen van onze voorouders te ontrafelen!

* Deze blogpost opent met twee portretten van Mommie Schwarz. Het portret links is van de hand van zijn vrouw Else Berg, het portret rechts is een zelfportret.