Eeuwenoud kunsthistorisch mysterie opgelost met behulp van familieakten

Meer dan twee eeuwen geleden werd een door de Hollandse meester Frans Hals geschilderd familieportret op mysterieuze wijze in drie schilderijen opgedeeld. Dit najaar kon het Toledo Museum of Art het eeuwenoude mysterie oplossen met behulp van historische gegevens.

Frans Hals schildert het gezin Van Campen

Frans Hals was vooral beroemd om zijn portretschilderkunst. Hij schilderde mensen op een uiterst realistische wijze en met verschillende houdingen en uitdrukkingen, om een bijzonder moment in het leven van zijn onderwerpen vast te leggen.

Ter gelegenheid van hun twintigste trouwdag gaven Ghijsbert Claesz van Campen en zijn vrouw Maria Joris in 1624 aan Frans Hals de opdracht om hun familieportret te schilderen. Ghijsbert was een lakenkoopman en was daarnaast bestuurder, “vinder” en deken van het Comansgilde (koopmansgilde). Het echtpaar woonde in een groot huis aan de Kerckstraat, één van de oudste straten van Amsterdam, tegenwoordig de Warmoesstraat. Bij zijn dood bezat Ghijsbert onroerend goed ter waarde van 30.000 gulden, in die tijd een immens fortuin.

Voorgestelde reconstructie van het oorspronkelijke door Frans Hals geschilderde portret van de familie Van Campen

Als eerste van zijn familieportretten schilderde Hals de familie Van Campen in een kenmerkende informele stijl die later in de Gouden Eeuw populair werd. Hals was al in de bloei van zijn carrière toen hij aan het portret van de familie Van Campen begon. Hij had net “Het banket van de officieren van de Sint-Joris-Doelen” voltooid, een portret van twaalf schutters waarmee hij veel bijval had geoogst. In dit bijzondere familieportret worden Ghijsbert Claesz van Campen en zijn vrouw Maria Joris samen met hun kinderen in een informele, picknick-achtige setting afgebeeld.

Het schilderij wordt opgedeeld

Curatoren speculeren erover waarom het schilderij in verschillende doeken is opgedeeld. Eén theorie is dat het schilderij in zijn oorspronkelijke vorm extreem groot was en alleen in een zeer groot huis kon worden opgehangen. Uit de akten blijkt dat Cornelis, de jongen wiens wang door de linkerhand van zijn moeder wordt aangeraakt, het schilderij later zou erven en aan zijn dochter Agnes zou schenken. Op een bepaald moment ná haar dood en vóór 1680 is het schilderij in aparte doeken versneden, omdat het te groot zou zijn voor in een nieuw huis.

Andere curatoren denken dat het waarschijnlijker is dat het oorspronkelijke schilderij rechts en in het midden water- of brandschade heeft opgelopen en dat men heeft proberen te redden wat er te redden was.

Hereniging van het familieportret

Al in 1929 vermoedde een Brusselse curator dat er meer stak achter de compositie van Drie kinderen met een bokkenwagen. Tijdens de conservatie van het kunstwerk werd zijn theorie bevestigd.

Bij het maken van een macroröntgenfluorescentiescan (MA-XRF-scan) worden alle chemische elementen van een schilderij met een gerichte röntgenstraal gescand en wordt de fluorescentie die ze uitstralen geanalyseerd. De methode is zeer waardevol bij het onderzoek van historische schilderijen, omdat verborgen beelden in diepere lagen zichtbaar kunnen worden gemaakt en wijzigingen van de kunstenaar zelf of door latere restauraties aan het licht komen.

Toen de curatoren voor het eerst naar de MA-XRF-scan van Drie kinderen met een bokkenwagen keken, ontdekten ze een onverklaarbare oogbol onder de bovenste verflagen in de rechterbovenhoek van het doek. Ook was er aan de rechterrand een meisje te zien en delen van rokken aan de linker- en rechterkant van het doek. Uit deze extra elementen konden de kunsthistorici opmaken dat er meer over het schilderij te vertellen was dan ze aanvankelijk dachten.

Drie kinderen met een bokkenwagen (fragment), circa 1623-25, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (klik om te vergroten)

Vervolgens verwierf het Toledo Museum of Art in 2011 het Portret van de familie Van Campen in een landschap (circa 1623-25).

Portret van de familie Van Campen in een landschap, circa 1623-25, Toledo Museum of Art, Toledo, Ohio (klik om te vergroten)

In een laag onder het oppervlak van het Portret van de familie Van Campen in een landschap ontdekten de conservatoren iets wat op een half hoofd leek. Dat hoofd hielp historici bij het vinden van een derde schilderij, Kop van een jongen.

Kop van een jongen 1623-25, particuliere collectie (klik om te vergroten)

Zelfs zonder diepgaand chemisch bewijs hadden de schilderijen zelf altijd al hun geheime verleden prijsgegeven. De gelijkenissen in kleding, de wijze waarop bepaalde plooien van de stof in de kledingstukken van het ene schilderij in het andere overliepen, de manier waarop sommige personen naar iets buiten de compositie gebaarden, alles wees de kunsthistorici erop dat er meer achter de schilderijen moest zitten.

Drie kinderen met een bokkenwagen uit de collectie van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Portret van de familie Van Campen in een landschap van het Toledo Museum of Art en de jongenskop van een particuliere verzamelaar werden aanvankelijk beschouwd als drie afzonderlijke doeken van Frans Hals. Is het niet mogelijk dat ze alle drie deel uitmaken van een grotere puzzel?

De vermoedens van de curatoren namen een nieuwe wending. Misschien maakten deze doeken deel uit van één enkele compositie: een groot familieportret van de familie Van Campen, geschilderd rond 1624.

De schilderijen zelf en de chemische analyse ervan leverden sterk bewijs, maar er was maar één manier om deze theorie te bevestigen. Er was meer informatie over de familie Van Campen nodig en historici moesten in de historische archieven duiken.

Historische gegevens bevestigen de hypothese

Historische gegevens uit de stamboom van de familie Van Campen waren essentieel om te bevestigen dat de drie schilderijen fragmenten waren van een veel groter familieportret. Door middel van doopakten, burgerlijke trouwregisters en begraafregisters kon de Nederlandse kunsthistoricus Pieter Biesboer de familie op het schilderij identificeren als de Haarlemse lakenkoopman Ghijsbert Claesz van Campen, zijn vrouw Maria Joris en hun kinderen.

Lees meer over het leven van uw voorouders. Doorzoek de collecties met historische gegevens van MyHeritage.

Afschriften van historische akten van rond 1430 bevestigden dat de familie dertien kinderen had op het moment van hun twintigste trouwdag. Op het Portret van de familie Van Campen in een landschap is het echtpaar met slechts zeven kinderen afgebeeld. De kinderen van Drie kinderen met een bokkenwagen en Kop van een jongen uit het zichtbare oppervlak en de verborgen lagen onder de verf maken het aantal van dertien kinderen compleet. Nadat hij het werk had voltooid, werd er nog een veertiende kind, een dochter, geboren. Het kind linksonder in het Portret van de familie Van Campen in een landschap was niet het werk van Frans Hals. Het is later toegevoegd door de kunstenaar Salomon de Bray.

De beschikbaarheid van de akten van de familie Van Campen vormde het laatste bewijsstuk dat de kunsthistorici nodig hadden om dit wonderbaarlijke mysterie op te lossen. Curatoren van het Toledo Museum of Art werkten samen met de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België en een particuliere verzamelaar aan het bijeenbrengen van de drie stukken en het herscheppen van het originele meesterwerk van Fans Hals.

Voorgestelde reconstructie van het oorspronkelijke portret van de familie Van Campen van de hand van Frans Hals

Hebben historische gegevens u geholpen een familie mysterie op te lossen? Laat het ons weten in de reacties hieronder.

Portretten van Frans Hals: Een familiereünie was tot 6 januari 2019 te zien in het Toledo Museum of Art. Na Toledo reist de tentoonstelling naar Brussel, waar de reconstructie van 2 februari tot 28 april 2019 te zien is in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in België. Van 8 juni tot 25 augustus 2019 is de tentoonstelling te bewonderen bij Fondation Custodia / Collection Frits Lugt in Parijs.